Yeryüzündeki toprak parçalarının dış etkenler nedeniyle hareket etmesi sonucu oluşan erozyon doğal bir olaydır ancak bazen insan etkisiyle oluştuğu zaman sonuçları çok daha kötü olabilir. Erozyon nedir, türleri nelerdir, nasıl oluşur ve en önemlisi nasıl önlenir gelin tüm detaylarıyla inceleyelim.
Dünyanın olağan işleyişi sırasında pek çok farklı doğa olayı yaşanır. Bunlardan bazıları insanları etkilediği için de doğal afet olarak adlandırılır. Erozyon hem basit bir doğa olayı hem de bir doğal afet olarak değerlendirilebilir çünkü aşınan toprağın yer değiştirmesi sonucu oluşan erozyon, zaman zaman özellikle de insan etkisiyle olduğu zaman kötü sonuçlar doğurabilir.
Erozyon, doğal şartlar sonucu kendiliğinden oluştuğu zaman doğa hemen olaya müdahale ediyor ve kaybedilen toprak bir şekilde yerine geliyor. Ancak insan etkisiyle oluşan erozyonda kaybedilen toprağın geri gelmesi çok daha zor oluyor. Sık sık heyelan ile de karıştırılan erozyon nedir gelin yakından bakalım ve türleri nelerdir, nasıl oluşur, nasıl önlenir gibi merak edilen soruların yanıtlarını görelim.
Doğal bir olay olarak karşımıza çıkan erozyon nedir?
Aşınım olarak da adlandırılan erozyon, bir toprak parçasının yüzeye yakın bölümünün dış etkenler nedeniyle aşınarak taşındığı jeolojik bir süreçtir. Oluşum nedenlerine göre farklı türlere ayrılan erozyon, çok sık olmasa da insan etkisiyle de oluşabilen doğal bir olaydır.
Peki erozyon nasıl oluşur?
Erozyonun gerçekleşmesi için pek çok farklı neden vardır. Yağmur ve rüzgar gibi doğal olaylar, erozyon oluşumunun en yaygın nedenleri arasındadır. Ana kayaya tutunamayan yeryüzündeki toprak parçasının üst yüzeyinde bulunan toprak, dış etkenlerin aşındırmasıyla eğim yönünde hareket eder.
Her toprak parçasının üst yüzeyi kolay kolay tutunamayabilir çünkü iklim şartlarına göre söz konusu toprak parçası kurak olabilir. Ancak bazen insan eliyle bir toprak parçası bitkisizleştirilir. İşte bu durum, erozyon riskini arttırır. Çünkü toprak, tutunacağı bir bitki örtüsü olmayınca dış etkenlerden çok daha kolay etkilenir ve eğim yönünde kayar gider.
Oluşum nedenlerine göre erozyon türleri:
.gif "Oluşum nedenlerine göre erozyon türleri:")
- Su erozyonu
- Rüzgar erozyonu
- Özel erozyonlar
Su erozyonu:
Su erozyonu, en yaygın görülen erozyon türlerinden bir tanesidir. Adı üzerinde suyun toprağı taşıması nedeniyle oluşur. Suyun taşıma şekli bakımından beş temel su erozyonu alt türünden bahsedebiliriz;
- Oluk erozyonu
- Damla erozyonu
- Yarıntı erozyonu
- Yüzey akış erozyonu
- Akarsu yatağı kaynaklı erozyon
Oluk erozyonu:
Yağmur yağışı devam ederken belirli noktalarda daha fazla aşınma yaratır ve bu noktalarda oluklar oluşur. Oluşan oluk çok daha güçlü bir aşınım yaratır ve toprak çok daha hızlı hareket eder. İşte bu su erozyonu türü, oluk erozyonu olarak adlandırılır. Toprak tipine göre son derece şiddetli olabilir.
Damla erozyonu:
Damla erozyonu, yağmur yağdığı sırada toprağa düşen yağmur damlalarının gücü ile oluşan su erozyonu türüdür. Yağmur damlaları nedeniyle bazen toprak 1 metreden fazla sıçarayabilir. Yağmurun yağış açısı, sıçrama yönü, genişliği, yüksekliği gibi özellikleri damla erozyonunun nasıl oluşacağını belirler.
Yarıntı erozyonu:
.gif "Yarıntı erozyonu:")
Oluk erozyonu bir kez başladıktan sonra doğal olarak ya da insan eliyle durdurulmazsa söz konusu oluklar büyür ve yarıntı erozyonu oluşur. Oluşan bu yarıntılar U, V ya da basamak şeklinde olabilir.
Yüzey akış erozyonu:
Yağmur ve benzeri nedenlerle toprak üzerinde biriken suyun, toprak üzerinde bulunan küçük parçalarla birleşerek eğim yönünde akıntı yarattığı ve toprağın da bu akıntıya kapılarak hareket ettiği su erozyonu türü, yüzey akış erozyonu olarak adlandırılır. Çoğu zaman sinsice meydana gelir, anlaşılması zordur.
Akarsu yatağı kaynaklı erozyon:
Kendi halinde sabit bir hızda akan akarsu yataklarının pek çok farklı nedene bağlı olarak hızlanması, derinleşmesi ya da genişlemesi sonucunda toprağın hareket etmesi durumu akarsu yatağı kaynaklı erozyon olarak adlandırılır. Pek çok farklı şekilde karşımıza çıkabilir.
Rüzgar erozyonu:
Adından da anlaşılacağı üzere rüzgar erozyonu, toprak parçalarının rüzgar etkisi ile hareket etmesi sonucu oluşan erozyon türüdür. Büyük toprak parçalarını hareket ettirmez ancak kumu hareketlendirdiği için tarım alanlarını verimsiz hale getirir. Üç temel rüzgar erozyonu aşt türünden bahsetmek mümkün;
- Sıçrama
- Hava akımı ile uçma
- Yüzeyde sürüklenme
Sıçrama:
0,1 mm ile 0,5 mm arasındaki toprak parçalarının rüzgar nedeniyle hareket ettiği rüzgar erozyonu türü, sıçrama olarak adlandırılır. Bu olayda hareket eden toprak parçaları rüzgar nedeniyle biraz yükselir, rüzgar gidince yere düşer. Sonra tekrar rüzgarla ilerler ve tekrar düşerler. Yani sıçraya sıçraya uzaklaşırlar.
Hava akımı ile uçma:
0,1 mm ve daha küçük toprak parçalarının rüzgar nedeniyle hareket ettiği rüzgar erozyonu türü, hava akımı ile uçma olarak adlandırılır. Toprak türüne ve rüzgar gücüne bağlı olarak bazen bu toprak parçaları kilometrelerce uzağa taşınabilirler.
Yüzeyde sürüklenme:
.gif "Yüzeyde sürüklenme:")
0,5 mm ile 1 mm arasındaki toprak parçalarının rüzgar nedeniyle hareket ettiği rüzgar erozyonu türü, yüzeyde sürüklenme olarak adlandırılır. Boyutları nedeniyle bu toprak parçaları uçmak yerine daha çok yüzey üzerinde sürüklenirler. Ancak rüzgar şiddetine göre çok uzağa taşınabilirler.
Özel erozyonlar:
- Tünel erozyonu
- Sivri tepe erozyonu
- Korunmuş sütun erozyonu
- Kütle hareketleri
Tünel erozyonu:
Üstte bitki köklerine tutunmuş ve ıslak bir toprak parçasının altında herhangi bir köke tutunmamış toprak parçaları olduğunda oluşan erozyon sonucu toprağın üstü sabit kalırken altı hareket eder ve ortaya tünel erozyonu dediğimiz olay çıkar.
Sivri tepe erozyonu:
Volkanik tepelerde yaşanan toprak hareketleri, sivri tepe erozyonu olarak adlandırılır. Temel nedeni rüzgardır. Sivri tepe erozyonu yaşandıktan sonra bölge sivri bir tepeye benzediği için bu adı almıştır.
Korunmuş sütun erozyonu:
Volkanik arazilerde sık sık karşılaştığımız korunmuş sütun erozyonunda üstteki sert kaya aşınmaz ama altındaki az bir alan dışında etrafındaki tüm alan aşınarak hareket eder. Peri bacaları korunmuş sütun erozyonunun en bilinen örneğidir.
Kütle hareketleri:
Kütle hareketleri aslında tek başına erozyon değildir ancak erozyon bir tür tetikleyici görevi görür. Eğimi nedeniyle zaten kaymaya müsait toprak bir de erozyon olunca çok daha etkili bir şekilde hareket eder.
Tam olarak erozyon ve heyelan arasındaki fark nedir?
Erozyon, toprağın yüzeye yakın bölümünün dış etken nedeniyle hareket etmesiyken heyelan, çok daha kuvvetli dış etkenler nedeniyle bir toprak parçasının tamamının kaymasıdır. Erozyon her zaman bir doğal afet olmayabilir ancak heyelan, sel ve şiddetli yağışlar nedeniyle meydana geldiği için çok büyük bir doğal afettir.
Peki ne yapalım, erozyon nasıl önlenir?
Yeşili seveceğiz, doğayı koruyacağız, ayıyı da öpeceğiz; başka çaremiz yok. Bir yüzeydeki bitki örtüsü ne kadar zengin olursa toprağın da tutunacak o kadar çok yeri olur ve böylece yağmur, rüzgar gibi dış etkenler nedeniyle kaymaz. Zaten üstünde zengin bitki örtüsü olan bir toprak parçası kolay kolay dış etkenlerden de etkilenmez.
Toprak yüzeyinin dış etkenler nedeniyle kayması sonucu meydana gelen erozyon nedir, nasıl oluşur, türleri nelerdir, nasıl önlenir gibi merak edilen soruları yanıtladık. Doğayı anlayıp da ona uygun yaşadığımız gün hiçbir derdimiz kalmayacak da işte, ah insanlık.
